محتواى عمیق (علمى و عرفانى) و جامعیت نهج البلاغه

یکى از امتیازات فوق العاده ((نهج البلاغه)) مساله جامعیت و تنوع عجیب و محتواى ژرف آن است و هر خواننده آگاهى در همان لحظات نخستین که با آن آشنا مى‏شود نمى‏تواند باور کند که چگونه یک انسان بتواند این همه گفتار نغز و سخنان شیرین و حساب شده و دقیق در موضوعات کاملا مختلف بلکه متضاد را گردآورى کند و مسلما این کار از غیر شخصیتى همچون امیر المومنین على بن ابى طالب علیه‏السلام که قلبش گنجینه اسرار الهى و روحش اقیانوس عظیم علم و دانش است، ساخته نیست همان کسى که مى‏فرماید:

علمنى رسول الله صلى الله علیه و آله الف باب من العلم و تشعب لى من کل باب الف باب .

رسول خدا صلى الله علیه و آله هزار باب علم به من آموخت که از هر یک از آن درها برایم هزار در دیگر گشوده مى‏شود. - کنز العمال، جلد 6، ص 392 و 405. ?
اینک به گواهى چند نفر از دانشمندان اشاره مى‏کنیم:
1 - سید رضى قدس سره گردآورنده نهج البلاغه گاهى در لابه لاى این کتاب شریف اشارات کوتاه و پر معنائى را در عظمت محتواى نهج البلاغه آورده است که بسیار قابل دقت و ملاحظه مى‏باشد از آن جمله است:
پس از ذکر خطبه (21):

... فان الغایه امامکم و ان وراه‏کم الساعه تحدوکم تخففوا تلحقوا فانما ینظر باولکم آخرکم ...

((رستاخیز در جلو شما است، و مرگ همچنان شما را مى‏راند، سبکبار شوید، تا به قافله برسید و بدانید شما در انتظار بازماندگان نگهداشته شده‏اید)) - مى‏گوید: این سخن اگر بعد از کلام خدا و کلام رسول الله صلى الله علیه و آله با هر سخن دیگرى سنجیده شود از آن برترى خواهد داشت، و بر آن پیشى خواهد گرفت. - نهج البلاغه، خطبه 21، ص 42، چاپ دارالثقلین - قم ?
2 - شارح معروف نهج البلاغه ((ابن ابى الحدید معتزلى)) در جلد 11 ص 153 مى‏گوید : ((من بسیار در شگفتم از مردى که در میدان جنگ چنان خطبه مى‏خواند که گواهى مى‏دهد طبیعتى همچون شیران دارد، سپس در همان میدان هنگامى تصمیم بر موعظه و پند و اندرز مى‏گیرد، چنان سخن مى‏گوید، که گوئى طبیعتى همچون راهبانى دارد که لباس مخصوص رهبانى را بر تن کرده و در دیرها زندگى مى‏کند، نه خون حیوانى را مى‏ریزد، و حتى از گوشت هیچ حیوانى نمى‏خورد،، گاه در چهره ((بسطام بن قیس)) و ((عتیبه بن حارث)) و ((عامر بن الطفیل)) (سه قهرمان معروف میدان نبرد در زمان جاهلیت که به آنها مثل زده مى‏شد) ظاهر مى‏شود، و گاه در چهره ((سقراط حکیم)) و ((یوحنا)) و ((مسیح بن مریم))، من سوگند مى‏خورم به همان کسى که تمام امتها به او سوگند یاد مى‏کنند، من این (خطبه الهاکم التکاثر) را از پنجاه سال قبل‏- نهج البلاغه، حطبه 221، ص 35، چاپ دارالثقلین - قم. ? تاکنون بیش از هزار بار خوانده‏ام، و هر زمان که آن را خوانده‏ام ترس و وحشت و بیدارى عمیقى تمام وجود مرا در برگرفت و در قلب من اثر عمیقى گذاشت و لرزه بر اندامم انداخت. هر زمان در محتواى آن دقت کردم به یاد مردگان از خانواده و بستگان و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسى هستم که امام در لابه لاى این خطبه توصیف مى‏کند.
چقدر واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه سخن گفته‏اند و چقدر من در برابر سخنان آنها به طور مکرر قرار گرفته‏ام، اما در هیچ کدام از آنها تاثیرى را که این کلام در دل و حاکم مى‏گذارد، ندیده‏ام)).
و همچنین در ج 16 صفحه 146 مى‏گوید : ((سبحان الله! چه کسى این همه امتیازات گرانبها و ویژگیهاى شریف و ارزشمند را به این مرد نمونه (على علیه‏السلام) بخشیده؟!!! چگونه مى‏شود یکى از فرزندان عرب مکه که تنها در آن محیط زیسته و با هیچ یک از فلاسفه همنشین نبوده، در دقایق علوم الهیه و حکمت متعالیه، از افلاطون و ارسطو آگاهتر باشد، کسى که با بزرگان عرفان و اخلاق هرگز معاشر نبوده، در این باب برتر از سقراط باشد، کسى که در میان شجاعان پرورش یافته (چون اهل مکه صاحبان تجارت بودند نه جنگجو) با این حال شجاعترین فردى باشد که قدم بر روى زمین نهاده است ... . - 1 - براى اطلاع بیشتر مراجعه شود به :
* کتاب ((کشکول))، تالیف شیخ بهائى قدس سره (جلد 3، ص 397).
* کتاب ((عبقریه الشریف الرضى)) تالیف دکتر زکى مبارک (جلد 1، ص 396).
* کتاب ((العبقریات)) تالیف عباس محمود العاقد مصرى (جلد 2، ص 138 و ص 144 و 145).
* کتاب ((مصادر نهج البلاغه)) تالیف محمد امین نوارى (جلد 1، ص 90).
* کتاب ((اصول کافى)) تالیف ثقه الاسلام کلینى قدس سره (جلد 1، ص 136).
* کتال ((البیان)) تالیف سید ابوالقاسم خوئى قدس سره (صفحه ?